Σε αυτό, λοιπόν, περιέχεται κείμενο βασισμένο (όπως αναφέρεται) σε «αφήγηση – κατάθεση ψυχής της γιαγιάς Δεσποίκ στον γράφοντα εγγονό της, για τα δυο παιδιά της, τον Γιάνγκον και τον Γιωρίτς… που συνέλαβε το σταλινικό καθεστώς, στα 1938». Συνοδεύεται, δε, και από «ανάλογο» πρόλογο, που «εισάγει» τον αναγνώστη στην «περίοδο» και τα «γεγονότα των σταλινικών εκκαθαρίσεων και των διωγμών των Ελλήνων Ποντίων, οι οποίοι για δεύτερη φορά… χρειάστηκε ν’ αφήσουν και πάλι τις “πατρογονικές” εστίες και μ’ έναν “ποχτσά” στην πλάτη, όσοι γλιτώνουν τη σύλληψη, να πάρουν το δρόμο της δεύτερης προσφυγιάς».
Κάθε πρόταση και ένα χονδροειδές ψέμα. Κάθε πρόταση και ένα κρεσέντο χυδαίου, δυσώδους αντικομμουνισμού.
«Οι σοβιετικές αρχές το 1937 και 1938», σημειώνεται, «εξαπολύουν ένα κύμα διώξεων σε βάρος όχι μόνο των Ελλήνων που ζούσαν στα ρωσικά παράλια του Καυκάσου και της Νότιας Ρωσίας, αλλά και άλλων μειονοτήτων… επειδή αποτελούσαν εμπόδιο στην προσπάθεια πολιτιστικής ομογενοποίησης και ένταξης στο σοβιετικό πολιτικό σύστημα».
Ποτέ και καμιά δίωξη δεν υπήρξε στη Σοβιετική Ενωση με εθνικά κριτήρια. Τουναντίον, η ΕΣΣΔ υπήρξε υπόδειγμα ανάπτυξης, φιλίας και ισότιμης συμβίωσης των 100 και πλέον εθνοτήτων που τη συναπάρτιζαν, καταπολεμώντας κάθε μορφή εθνικής καταπίεσης, σοβινισμού, εθνικισμού, φυλετισμού κ.ο.κ. Το «σπίτι του Παβλόφ», ένα κτίριο – ερείπιο του Στάλινγκραντ, που μια χούφτα Σοβιετικών μαχητών από 7 διαφορετικές εθνότητες μετέτρεψε σε απόρθητο φρούριο απέναντι στις πολλαπλάσιες δυνάμεις των ναζί επί 2 μήνες, αποτελεί ένα από τα πολλά «μνημεία» της σοβιετικής πολιτικής έναντι των εθνοτήτων. Ακόμα και εκείνοι που έφυγαν από την ΕΣΣΔ μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μαζί με τα οπισθοχωρούντα στρατεύματα του Αξονα (για να καταλήξουν στη συνέχεια στις ΗΠΑ ως «μάρτυρες» της «κόλασης» του κομμουνισμού) παραδέχονται πως «η ισότητα μεταξύ των εθνών πρέπει να θεωρηθεί ως ένα επίτευγμα του σοβιετικού συστήματος»1.
Με λίγα λόγια, σύμφωνα με τα παραπάνω, δεν έμεινε κανείς Ελληνας στον Καύκασο μετά το 1938! Αν είναι έτσι, τότε πού βρέθηκαν οι χιλιάδες Ελληνες μαχητές του Κόκκινου Στρατού (13.000 μόνο από την Τσάλκα), που το 1941 – 1945 μαζί με τους άλλους σοβιετικούς λαούς συνέτριψαν τη ναζιστική στρατιωτική μηχανή γράφοντας με χρυσά γράμματα την Αντιφασιστική Νίκη των Λαών; Σε ποιους αναφέρονται τα ηρώα των πεσόντων, που ακόμα στέκονται περήφανα στην περιοχή; Και γιατί έδωσαν τη ζωή τους;
Να σημειωθεί πως ένας από τους 9 Ελληνες που τιμήθηκαν με την ύψιστη διάκριση του «Ηρωα της Σοβιετικής Ενωσης» ήταν και ο Γρηγόριος Μπαχτσιβαντζής, γέννημα – θρέμμα του Καυκάσου. Πραγματικός «άσος» των αιθέρων, ο Μπαχτσιβαντζής ξεχώρισε στην αεράμυνα της Μόσχας καταρρίπτοντας πολλά εχθρικά αεροσκάφη, ενώ για τη συνολικότερη προσφορά του μνημονεύτηκε από τον ίδιο τον πρώτο κοσμοναύτη της Ιστορίας Γιούρι Γκαγκάριν ως ένας από τους πιλότους που άνοιξαν το δρόμο για την πρώτη πτήση ανθρώπου στο Διάστημα (τιμητικά το όνομά του δόθηκε και σε έναν κρατήρα της Σελήνης). Σύμφωνα όμως με την αντικομμουνιστική «ανάγνωση» της Ιστορίας, ο Μπαχτσιβαντζής και οι χιλιάδες άλλοι που προαναφέραμε θα έπρεπε να ήταν, στην καλύτερη μεν περίπτωση πρόσφυγες ή στη φυλακή, στη χειρότερη δε νεκροί…
Εγιναν συλλήψεις στην περιοχή του Σότσι και γενικότερα; Η απάντηση είναι πως ναι, έγιναν, ούτε κατ’ ελάχιστο όμως στο βαθμό που αναγράφονται. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ελληνικού υπουργείου των Εξωτερικών, έως το 1939 είχαν συλληφθεί συνολικά 2.177 Ελληνες σε όλη την ΕΣΣΔ (77 από τα χωριά της περιφέρειας του Σότσι, όπου δήθεν διαδραματίζονται τα «γεγονότα»), εκ των οποίων μάλιστα πάνω από το 1/3 αφέθηκαν ελεύθεροι λίγο αργότερα3.
Υπήρξαν επαναπατρισμοί τη δεκαετία του 1930; Υπήρξαν. Και πάλι, όμως, ούτε στο βαθμό – και κυρίως – ούτε για τους λόγους που αναφέρονται. Το γιατί εξηγούν οι ίδιοι οι Πόντιοι σε συνεντεύξεις τους (παρά την «εμμονή» αυτών που τους ρωτούσαν να «εκμαιεύσουν» άλλα):
«– Δηλαδή από φόβο φύγατε; Γιατί φύγατε; Φοβόσασταν και φύγατε; — Το 1939 που φύγαμε από φόβο δεν φύγαμε. Με την άδεια φύγαμε. Ελεύθερα. Αν είχες διαβατήρια και άδεια απ’ την πρεσβεία πήγαινες στην Ελλάδα. — Δηλαδή γιατί φύγατε; — Γιατί θέλαμε να πάμε στην Ελλάδα, στην πατρίδα. Σε ξένα μέρη ήμασταν». Και μια άλλη: «– Διωγμούς εκεί από το κομμουνιστικό καθεστώς είχατε; — Οχι! Οχι, δεν το είπαμε; Παρακαλώ… — Γιατί φύγατε; — Υπήρχε μια αρρώστια να πάμε στην Ελλάδα. Οταν ήρθανε οι δικοί μου στην Ελλάδα… εγώ δεν έφυγα μαζί τους… — Για την Ελλάδα τι ακούγατε; — Για την Ελλάδα; Θαύμα! Γι’ αυτό μαζεύτηκαν όλοι και φύγανε εδώ…»4.
Ο επαναπατρισμός στην Ελλάδα υπήρξε πράγματι διαχρονικός πόθος, ιδιαίτερα μεταξύ των Ποντίων προσφύγων από την Τουρκία, παρά τα πολλά και διαρκή προσκόμματα που τους έβαζαν οι ελληνικές κυβερνήσεις, φοβούμενες ότι «μετέφεραν εις τας αποσκευάς των και τα μικρόβια του κομμουνισμού»! Αξίζει να σημειωθεί, πάντως, πως από εκείνους που επαναπατρίστηκαν, πολλοί επέστρεψαν και πάλι στην ΕΣΣΔ βλέποντας την πραγματικότητα της καπιταλιστικής Ελλάδας (ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1920), ενώ ακόμα περισσότεροι εντάχθηκαν στους ταξικούς αγώνες συστρατευόμενοι με το ΚΚΕ. Το έπραξαν μάλιστα σε τέτοιο βαθμό, ώστε η εφημερίδα «Εμπρός» να γράψει στις 12 Μάρτη 1930 πως «εις ολόκληρον την περιφέρειαν Κιλκίς και ιδίως εις τινά παραμεθόρια χωριά κατοικούμενα υπό Καυκασίων, ο κομμουνισμός επεκράτησεν απ’ άκρου εις άκρον».
Αντίστοιχα, στη συνέχεια, πύκνωσαν τις γραμμές του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ και του Δημοκρατικού Στρατού. Οι τόμοι «Επεσαν για τη Ζωή» είναι πράγματι γεμάτοι με ονόματα Ποντίων από την ΕΣΣΔ που έδωσαν τη ζωή τους στους σκληρούς λαϊκούς αγώνες της περιόδου. Οπως ο Αρίστος Βασιλειάδης (γεννηθείς στην Κριμαία), μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, που το 1948 καταδικάστηκε σε θάνατο από το Εκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης και εκτελέστηκε. `Η ο Αδάμ Μουζενίδης (γεννηθείς στον Καύκασο), αναπληρωματικό μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, μαχητής του ΔΣΕ, που το 1948 σκοτώθηκε σε αεροπορική επίθεση στα Κρούσια του Νομού Κιλκίς5.
Η εκδοχή, τέλος, πως είτε μέσω της φυσικής εξόντωσης είτε μέσω της προσφυγοποίησης, οι Ελληνες της ΕΣΣΔ γνώρισαν ουσιαστικά μια «δεύτερη γενοκτονία» διαψεύδεται με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο από τα ίδια τα πληθυσμιακά δεδομένα της εποχής, που δείχνουν πως όχι μόνο δεν μειώθηκαν, αλλά αυξήθηκαν και μάλιστα με μεγαλύτερους ρυθμούς απ’ ό,τι ο γενικός μέσος όρος (+44,76% έναντι +40,61% στο διάστημα 1926 – 1959)6.
Επιστρέφοντας στο κείμενο, διαβάζουμε:
«Ενα πρωινό η Κα-Γκε-Μπε εισβάλλει στο σπίτι της γιαγιάς για να συλλάβει τους δύο προαναφερθέντες γιους της» που «κρύβονταν στα βουνά, λόγω της επικήρυξης των Ποντίων… από το 1936».
Στη συνέχεια, μάλιστα, ακολουθεί λεπτομερής περιγραφή της σύλληψης και της «παλικαρίσιας» στάσης τους, έτοιμοι να «τραβήξουν τα τουφέκια τους κάτω από το κρεβάτι» και να σκοτώσουν τους Κα-Γκε-ΜΠίτες, κ.ο.κ. (σημειωτέον, η KGB ιδρύθηκε κοντά δύο δεκαετίες αργότερα, το 1954, αλλά προφανώς η αναφορά σε αυτήν «προσθέτει» περισσότερη έμφαση / τραγικότητα στην αφήγηση). Για να αναφωνήσει στο τέλος η γιαγιά:
«Ανάθεμά σε Στάλιν, εσύ και οι κομμουνιστές»!
Καμιά «επικήρυξη» Ποντίων δεν υπήρξε, ούτε το 1936 ούτε βεβαίως αργότερα. Επομένως, το ότι κρύβονταν στα βουνά και είχαν όπλα, μάλλον συνηγορεί στο ενδεχόμενο να μην ήταν και τόσο «αθώοι» όσο παρουσιάζονται. Οι περαιτέρω υποθέσεις γύρω από τη συγκεκριμένη περίπτωση δεν έχουν ιδιαίτερο νόημα ή ουσία, μιας και πέρα από τη συγκεκριμένη αφήγηση δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία. Αυτό που γνωρίζουμε, ωστόσο, είναι πως υπήρχαν και Ελληνες που πήραν – καθ’ ομολογία τους – τα όπλα και τα έστρεψαν κατά της σοβιετικής εξουσίας.
Σε επιστολή π.χ. του Α. Ελευθεριάδη προς τις προξενικές αρχές (1935) αναφέρεται χαρακτηριστικά:
«Πλην εάν εγώ απηλλάγην εκ των δεινών της Κομμουνιστικής Ρωσίας υπάρχουν εκεί οικογένειαι υποφέρουσι τα πάνδεινα διότι είναι εχθροί του κομμουνιστικού καθεστώτος. Οι άνθρωποι ούτοι υπό την ηγεσίαν μου κατ’ επανάληψιν εξεγερθέντες κατά τα έτη 1929 και ιδίως κατά τα έτη 1931 – 1932 έστρεψαν τα όπλα εναντίον των κομμουνιστών, πλην όμως δεν είχον την τύχην να ιδούν τας προσπαθείας των ευδοκιμούσας, βραδύτερον δε συνελαμβάνοντο μεθ’ εμού και εξορίζοντο εις την Σιβηρίαν υποφέροντες τα μέγιστα υπό των κομμουνιστών»7.
Ο Η. Ευσταθίου (από το Σοχούμ) αναφέρει επίσης στη μαρτυρία του:
«Τον Μάρτιο του 1931 ξεκίνησε προπαγάνδα για κίνημα κατά των Μπολσεβίκων… Κινηθήκαμε κάτοικοι της Μανέας και Αζάντας το καλοκαίρι, Ιούνιο – Ιούλιο του 1931. Η συγκέντρωση έγινε στο Τσέτελ… Μερικοί είχαν όπλα. Περιμέναμε εγγλέζικο βαπόρι να φέρει όπλα, αλλά ματαιώθηκε… Μαζεύτηκαν και λεφτά. Πιο πριν γινόντουσαν μυστικές συναντήσεις και μαζεύονταν χρήματα. Μας είπαν ότι 11 η ώρα θα ερχόταν το βαπόρι. Πρώτα θα ξεκινούσαμε από τα χωριά μας και θα μπαίναμε στο Σοχούμ. Ομως απέτυχε και κοιμηθήκαμε έξω, δεν πήγαμε σπίτια μας. Οι καπνέμποροι έφυγαν πιο νωρίς…»8.
Οπως, επομένως, υπήρχαν Ελληνες (στη συντριπτική τους πλειοψηφία) που συνέδραμαν ποικιλοτρόπως τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στηρίζοντας τη σοβιετική εξουσία, έτσι υπήρχαν και Ελληνες (σε μεγάλο βαθμό προερχόμενοι από τις παλιές εκμεταλλεύτριες τάξεις) που την αντιμάχονταν. Οι τελευταίοι σαφώς αντιμετωπίστηκαν – και έπρεπε να αντιμετωπιστούν. Οι σοβιετικοί λαοί, τόνισε σχετικά η Τ. Σιβηριάδη, «δεν κάνανε την επανάσταση το 1917 για να έρθουνε κάποιοι… και να εγκληματούν εις βάρος της σοβιετικής εξουσίας»9.
Το κείμενο που περιλαμβάνεται στο εγχειρίδιο εκμάθησης της ποντιακής διαλέκτου του Πανελλήνιου Συνδέσμου Ποντίων Εκπαιδευτικών, αν δεν αποτελεί προϊόν μυθοπλασίας, πρόκειται – στην καλύτερη περίπτωση – για μια άκρως υποκειμενική και αποσπασματική πρόσληψη προσώπων και πραγμάτων (αφήγηση της αφήγησης), που, βεβαίως, καμιά σχέση δεν έχει με την πραγματικότητα. Σε κάθε περίπτωση, αναπαράγεται (σκόπιμα) ένας χυδαίος αντικομμουνισμός, που όχι μόνο δεν τιμά, αλλά προσβάλλει κατάφωρα την ιστορική πορεία των Ελλήνων της ΕΣΣΔ, το ρόλο και τη συνεισφορά τους στην οικοδόμηση του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο.
Στη «μαύρη» αυτή εκδοχή της Ιστορίας δεν χωρά π.χ. το γεγονός ότι οι Ελληνες της ΕΣΣΔ υπήρξαν πρωτοπόροι στο κίνημα της κολεκτιβοποίησης. Το κολχόζ «Βοροσίλοφ», για παράδειγμα, υπό την πολιτική καθοδήγηση του Χ. Ε. Λαβασσά (Ελληνα εργάτη και μέλους του Κόμματος των Μπολσεβίκων, που στάλθηκε για να συνδράμει το όλο εγχείρημα), αναδείχθηκε δεύτερο ανάμεσα στα καλύτερα κολχόζ σε ολόκληρη την ΕΣΣΔ. Η νεαρή Ελληνίδα αγρότισσα Πάσα Αγγελίνα, επικεφαλής μιας πρωτοπόρας ομάδας γυναικών «τρακτεριστών», εξελίχθηκε σε πανσοβιετικό σύμβολο του πνεύματος πρωτοβουλίας, μαχητικότητας και εφευρετικότητας στην αγροτική παραγωγή. Στα 24 της χρόνια τιμήθηκε με το παράσημο Λένιν, ενώ το 1937 εκλέχθηκε στο Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ (έτσι η πρώτη Ελληνίδα βουλευτής εκλέχθηκε στην ΕΣΣΔ και όχι στην καπιταλιστική Ελλάδα, όπου τότε οι γυναίκες δεν είχαν καν το δικαίωμα της ψήφου στις εθνικές εκλογές).
Δεν χωρούν, επίσης, οι Ελληνες της ΕΣΣΔ που διακρίθηκαν στην παραγωγή, όπως π.χ. ο σταχανοφικός Γιάννης Ποπαντόπουλος, που το 1936 εξαιρόταν στον σοβιετικό Τύπο έχοντας αυξήσει τη νόρμα του ως τορναδόρος κατά 280% (γιατί στην ΕΣΣΔ οι άνθρωποι του μόχθου τιμούνταν, όντας οι πρωταγωνιστές της κοινωνίας – και όχι παρίες, όπως στον καπιταλισμό). Δεκάδες Ελληνες της ΕΣΣΔ κατέκτησαν τον τίτλο του «Ηρωα της Σοσιαλιστικής Εργασίας», του «Βετεράνου της Εργασίας», του «Διακεκριμένου Εκπαιδευτικού», «Νομικού», «Μηχανικού», «Αρχιτέκτονα», κ.ο.κ.
Δεν χωρά το γεγονός ότι το 1939 ο ένας στους δέκα Ελληνες της ΕΣΣΔ κατείχε δίπλωμα ανώτερης εκπαίδευσης (την ίδια στιγμή μάλιστα που στην καπιταλιστική Ελλάδα το ποσοστό αναλφαβητισμού στα προσφυγόπουλα ήταν 43% – και πώς βεβαίως θα μπορούσε να είναι διαφορετικά όταν το 1930 σχεδόν το 1/3 των εργαζομένων στα εργοστάσια της Αθήνας και του Πειραιά ήταν παιδιά;).
Δεν χωρούν μορφές των σοβιετικών Γραμμάτων και Τεχνών, με παγκόσμια μάλιστα εμβέλεια, όπως ο Οδυσσέας Δημητριάδης, ο Αλέξανδρος Σγουρίδης και τόσοι άλλοι. Πόσοι γνωρίζουν σήμερα ότι ο Δημητριάδης υπήρξε διευθυντής του Θεάτρου Μπολσόι και της κρατικής ορχήστρας της ΕΣΣΔ, ότι το 1980 επιμελήθηκε την τελετή έναρξης και λήξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Μόσχας, κ.λπ.; `Η ότι ο Σγουρίδης υπήρξε πρόεδρος της Διεθνούς Ενωσης Επιστημονικού Κινηματογράφου, βραβευμένος στα Διεθνή Φεστιβάλ της Βενετίας το 1946 και του Κάρλοβι Βάρι το 1950; Ποιος γνωρίζει τα έργα τους;
Ολα τα παραπάνω θεωρούνται «ανάξια λόγου»; Γιατί δεν γίνονται αυτά αντικείμενο μελέτης και εκμάθησης, αντί μιας χιλιομασημένης αντισοβιετικής προπαγάνδας; Ορισμένες από τις λαμπρότερες σελίδες του ποντιακού – και όχι μόνο – ελληνισμού διαγράφονται από το μαύρο μελάνι του αντικομμουνισμού, διαβρώνοντας και γαλουχώντας τις συνειδήσεις στη «λογική» ότι η εργατική εξουσία είναι «έγκλημα», ενώ η καπιταλιστική εκμετάλλευση «μονόδρομος».
Αντί επιλόγου, ας παραθέσουμε ένα απόσπασμα από τις επιστολές των Ελλήνων αγροτών των κολχόζ του Καυκάσου «Κόκκινη Σημαία», «Νίκη του Οκτώβρη» και «Νέα Ζωή» το 1933, ως απάντηση στην τότε αντικομμουνιστική εκστρατεία του ελληνικού αστικού Τύπου («Εστία», «Καθημερινή», «Πατρίς», κ.ά.) πως δήθεν από την πείνα είχαν «πεθάνει όλα σχεδόν τα βρέφη των Ελλήνων του Καυκάσου», ενώ οι ενήλικες είχαν καταλήξει να τρώνε «κεφτέδες από ανθρώπινο κρέας»!
«Οπως τώρα εσάς σας εκμεταλλεύονται οι καπιταλιστές και τσιφλικάδες, έτσι εκμεταλλεύονταν και μας πριν την επανάσταση… Τα σπίτια μας ήτανε φτιαγμένα από καλάμια. Αντί παπούτσια, φορούσαμε γουρουνοτσάρουχα. Τρεφόμασταν με ψωμί και νερό… Η Οκτωβριανή Επανάσταση μάς απελευθέρωσε. Κάθε οικογένεια πήρε 5,5 στρέμματα για κάθε ψυχή. Στους φτωχούς δίνονταν τα καλύτερα χώματα. Η σοβιετική κυβέρνηση μάς έδινε σπόρο, πίστωση για να αγοράσουμε άλογα κ.λπ. Το 50% από μας δεν πληρώναμε καθόλου φόρο. Η ζωή μας καλυτέρεψε πολύ… Σήμερα το κολχόζ μας είναι γερά εξοπλισμένο με μηχανές… Μόνο με την πραγματοποίηση της βιομηχανοποίησης της ΕΣΣΔ, που γίνεται με την καθοδήγηση του Κομμουνιστικού Κόμματος… μπορούμε να καθυποτάξουμε τη φύση. Μόνο με την κολεκτιβοποίηση οι μηχανές μπαίνουν στην υπηρεσία του συνόλου των κολχόζνικων και όχι μιας χούφτας κουλάκων.
Το κολχόζ μας… οργάνωσε 3 γιασλιά (βρεφικούς σταθμούς) κοντά στον τόπο της δουλειάς με 223 παιδιά… [Σε αυτά] δίνει το γιασλί 400 γραμμάρια ψωμί, σούπα, γάλα, κ.λπ. Δωρεάν. Σε κάθε γιασλί υπάρχει υπηρεσία ειδική από 3 γυναίκες. Ο γιατρός τα επισκέπτεται συχνά. Επί τσάρου το σχολείο του χωριού μας είχε 3 τάξεις. Τώρα έχει 7 με 14 δασκάλους. Τα παιδιά που πάνε στο σχολείο τρώνε πρόγευμα δωρεάν…
Εξασφαλίζουν σε σας μια τέτοια ζωή οι καπιταλιστές, που γράφουν πως υπάρχει πείνα στην Ρωσία; Εμείς ξέρουμε ότι μόνο τη δυστυχία, την ανεργία και την τρομοκρατία σάς εξασφαλίζουν, για να βγουν αυτοί από την αγιάτρευτη κρίση τους (πρόκειται για τη μεγάλη καπιταλιστική κρίση του 1929 – 1933, που χτύπησε και τη χώρα μας)… Κι επειδή βλέπουν ότι μ’ όλη την επίθεση που σας κάνουν δεν μπορούν να ξεπεράσουν την κρίση τους ετοιμάζονται να σας στείλουν σε νέους πολέμους… Οι εφημερίδες τους δημοσιεύουν ανήκουστες συκοφαντίες για την ΕΣΣΔ. Εσείς όμως, σύντροφοι, δεν πρέπει να τους πιστέψετε… Τα όπλα που θα σας δώσουν πρέπει να τα γυρίσετε ενάντια στους καπιταλιστές σας, να τους ανατρέψετε… και να κατακτήσετε την εξουσία για να ζήσετε και σεις ευτυχισμένοι, όπως και μείς»10.
Παραπομπές
1. Βλ. συνεντεύξεις του Harvard Interview Project, στο Martin T, The affirmative action empire, εκδ. Cornell University Press, London, 2001, σελ. 388 – 389.
2. Davis J E, Mission to Moscow, εκδ. Gollancz, London, 1945, σελ. 184.
3. Φάκελος Β/3/Ρ, Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών.
4. Συνέντευξη Ρ30, Ρ17 και Ρ18 (Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού).
5. ΚΕ του ΚΚΕ, «Δεν αναγνωρίζω κανένα νόμο σας. Ούτε το κράτος σας…». Η διαδρομή και η θυσία 28 μελών της ΚΕ του ΚΚΕ, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2017, σελ. 47 και 149.
6. Πογκόσοβα Γ., Οι Ελληνες στο σύστημα των εθνικών σχέσεων της ΕΣΣΔ, εκδ. «Κυριακίδης», Θεσσαλονίκη, 2002, σελ. 187.
7. Φάκελος 45.5, Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών.
8. Μαρτυρία Ηλιάδη Ευσταθίου (Συλλογή Ν. Σαλπιστή).
9. «Αθηναϊκός Κούριερ», 21 – 28 Ιούλη 2006.
10. «Νέος Ριζοσπάστης», 29, 20 και 31 Αυγούστου 1933.
* Ολα τα παραπάνω στοιχεία – και ακόμα περισσότερα – περιέχονται στην έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής» «Οι Ελληνες στη διαδικασία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ».
*Ο Αναστάσης Γκίκας είναι μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ